Edebiyat Kitapları

Edebiyat, yazın veya literatür; olay, düşünce, duygu ve hayalleri dil aracılığı ile estetik bir şekilde ifade etme sanatıdır.[1] Edebî yazılar yazan sanatçılara edebiyatçı denir. Daha kısıtlayıcı bir tanımla, edebiyatın; bir sanat formu olarak oluşturulan yazılar olduğu düşünülmüştür. Bunun nedeni, günlük kullanımdan farklı olarak edebiyatın, dil ürünü olması etkilidir. Edebiyatın, Hint-Avrupa dil ailesinde kullanılan sözcük karşılıkları Latince "literatura/litteratura"dan türevlendirilmiştir. Literatura/litteratura ise Latincede mektup ve el yazısı anlamına gelen "littera" kelimesinden türemiştir. Yazın sözcüğü ise Türkçedir.

Edebiyatın konuları; deneme, drama, söylence, öykü, roman ve şiirdir. Bazı edebiyat eserlerinde gerçeklik, kurmaca gerçeklik şeklindedir. Eseri ortaya koyan sanatçı gerçek hayattan esinlendiği olaylar ya da fikirler ile kendi kafasındakileri harmanlar. Bunun sonucunda eserler hem gerçek hayattan hem de sanatçının duygu, düşünce ve hayallerinden izler taşır. Edebiyat; genellikle yazılı ürünler için kullanılan bir terim olmasının yanında, aslında sözlü ürünleri de kapsayan bir genişliğe sahiptir. Bu şekilde yazılı olmayan ve halk anlatımlarıyla yaşayan edebiyata sözlü edebiyat adı verilmektedir.

Edebiyat, kurgu veya gerçek algı temelinde sınıflandırılabilir. Yine edebî eserlerin tasnifindeki bir diğer ölçüt mevcut eserin manzum ya da nesir olmasıdır. Bu temel ölçütlerin yanında edebî eserler, büyüklük formlarına göre de farklı adlar altında toplanır. Örneğin öykü, roman, kısa öykü veya drama birbirinden uzunluk kısalık ilişkisiyle de ayrılabilir. Bunların yanında, tarihsel süreç içerisinde edebiyatın sınıflandırılmasında estetiğin ve tür-şekil ilişkisinin de dikkate alındığı gözlemlenmektedir. Zaman içerisinde edebiyat kavramı büyük bir değişim geçirmiştir. Bugün için yazın, yazılı olmayan sözlü sanat formlarını da kapsamaktadır. Son yıllarda sanal ortamın gittikçe yaygınlaşmasıyla, edebiyatın yeni bir kolu olan e-ortam edebiyatı ortaya çıkmıştır.

Etimoloji

Edebiyat sözcüğü Arapçadaki أدب, edeb teriminden gelir ve görgü, terbiye, konuk ağırlama adabı, yaşam tarzına ilişkin hikâye ve gözlemlerden oluşan gibi anlamlara gelir.[2] Arapçadaki edeb teriminin kökeninin Sümerce olduğu düşünülmektedir. Nitekim Sümercede "é-dub-ba" (tablet ev) sözcüğü, "okul" manasına gelmektedir. Keza Arapçadaki yazı sanatıyla ilişkili başka kelimelerin de Sümerceden ödünç alınmış olması muhtemeldir[3].

Türkçede edebiyat sözcüğü Tanzimat Dönemi'nde kullanılmaya başlanmıştır. Bundan önce ilm-i edeb, şiir veya inşâ gibi terimler kullanılmaktaydı.[4] Edebiyat sözcüğü ilk defa Şinasi ve Namık Kemal'in yazılarında kullanılmıştır. Sözcüğün Latince karşılığı olan litteratura Fransızcaya geçmiş (littérature) ve Fransızcadan da Türkçeye geçmiştir.[5]

Tanım

Edebiyatın, edebiyatçılar tarafından ortak bir kanıya varılmış bir tanımı bulunmamaktadır. Edebiyat tanımlanması Platon'un Devlet kitabından günümüze kadar sürmektedir.[6] Platon, edebiyatın genel anlamı ile hayatı yansıması olarak tanımlamış ve bu betim günümüze kadar varlığını korumuştur. Fransız roman yazarı Stendhal "Bir roman yol boyunca gezdirilen ayna demektir.", Georgi Plehanov ise "Edebiyat ve sanat, hayatın aynasıdır" demiştir. Bu tanımlamaları M. Parkhomenko ve A. Myasnikov "Sanat çoğu kez aynaya benzetilir. Bu benzetmenin yanlışlığı, on dokuzuncu yüzyıl klasiklerinin bile gözünden kaçmamıştır. Ayna, karşısında duran nesneleri donuk biçimde yansıtmaktan öte bir şey yapmaz, oysa sanat gerçeğin özüne doğru çok inebilmek için gerçeği seçer, çözümler ve yeniden biçimlendirir." şeklinde eleştirmişlerdir.[7][8]

Boris Suchkov ise iki fikrin sentezi "Sanat ve edebiyat yapıtlarının çizdiği dünya, gerçekliğin körü körüne bir kopyası değildir, ama, dünyanın rengini ve kokusunu kendinde muhafaza eder, şu basit nedenle ki, sanat her zaman için doğanın ve insan hayatının en özlü yanlarını ele almıştır. Her hakiki sanat yapıtının bir bildirisi olması gerekir; bu bir sanat yapıtının var olabilmesinin temel koşulu ve hayatî ögesidir. Sanat, gerçekliğin büyük disiplinine ancak boyun eğebilir, ona yardım edemez…" tanımını oluşturmuştur.[9]

İngiliz edebiyat eleştirmeni Terry Eagleton "Sağlam ve değişmez değerleri olan ve birtakım ortak özellikleri paylaşan eserler anlamında bir edebiyat tanımı olamaz" demiştir.[9][10]

Edebiyat teorileri

Edebiyatın sınırları önceden belirlenmiş form ve kurallara göre tasarlanarak oluşturulan bir üretim mi yoksa baştan tasarlanamayan üretim sırasında bilinçaltı ve geçmiş tecrübelerin ışığında oluşturulan özgün bir eser mi olduğu Eski Yunan'da bu yana tartışma konusu olmaya devam etmektedir. Öyleyse edebi metnin üretimini sorgulayan iki ana görüş vardır.[11]

Kurgucu anlayış

İlk temsilcisi Aristoteles olup, ünlü düşünür Poetika adlı çalışmasında tragedyayı enine boyuna incelerken kurguyu ön plana çıkararak, sanatsal dışavurumu ikinci plana atmıştır.

Dışa vurumcu anlayış

MS. 1. yüzyılda Eski Romalı düşünür Longinus, Peri Hypsous (Yücelik Üzerine) adlı çalışmasında bir eserin sanatsal değerinin içindeki coşku miktarı ile ölçülebileceğini iddia ederek kurgucu anlayışı reddetmiştir.[12]

20. yüzyıl'dan itibaren her iki anlayışın ortaklaşa yansıtıldığı eserler üretilmiştir. Söz gelimi James Joyce’un Ulysses adlı romanı hem kusursuz bir kurguya sahip hem de dışavurumun yoğun kullanıldığı devrimci bir çalışma olarak dikkat çekmektedir.[12]

Edebiyat türleri

Edebi tarzlar (veya edebi türler), edebi eserlerin bir kategorilendime biçimidir. Tarzlar edebi teknikler, ses, içerik ve kurgusal eserler söz konusu olduğunda eserin uzunluğu ile belirlenebilir. Tarzlar eserlerin yetişkin, gençlik ve çocuk olarak sınıflandırılabileceği yaş kategorileri ile karıştırılmamalıdır. Bunun yanı sıra çizgi roman gibi kategorileri kapsayan format ile de karıştırılmamalıdır. Tarzlar arasında ayrımlar genellikle esnektir ve pek çok tarzın alt tarzları bulunur.

Bir eserin düz yazı veya şiir şeklinde olması onun tarzını etkilemez. Tarzların karışımlarından oluşan eserler de mevcuttur. Yazıldıkları döneme dayanılarak da bir eserin tarzı sınıflandırılabilir. "Tarz" kavramı Jacques Derrida tarafından eleştirilmiştir.

Edebiyat türlerini önce ikiye ayırmak mümkündür. Birincisi nazım, ikincisi nesirdir. Nazım belli bir ölçü ve kalıp esas alınarak üretilmiş edebiyat ürünleridir. Ya da kısaca bütün şiir ve şiirsel metinlerdir. Hece vezni gibi belli bir kalıp ve ölçü kaygısı güdülerek yazılır. Nesir ise serbest, ölçüsüz düz yazıdır. Nazım genel olarak bütün şiir türlerini kapsar. Nesir ise edebiyatın şiir dışındaki tüm biçimlerini. Roman, öykü, tiyatro, deneme gibi.

Türk edebiyatı

Türkçe olarak üretilmiş sözlü ve yazılı metinleri. Türk dilinin, Türkiye topraklarında gelişen ilk ürünleri 13. yüzyılın sonu ile 14. yüzyılın başlarına aittir.[13] 19. yüzyıla kadar İran-İslâm medeniyeti çerçevesinde gelişen Türk edebiyatının ürünleri Halk edebiyatı ve Divan Edebiyatı olarak birbirinden farklı yanları olan iki kolda gelişti. Osmanlı sarayı çevresinde, Fars edebiyatı'nın etkisiyle üretilen klasik edebiyat denilen divan edebiyatı ağır basarken halk arasında, sözlü gelenek uzun bir zaman devam etti.

İngiliz edebiyatı

İngilizce olarak icra edilen edebiyat türü. Bu alanda eser veren sanatçıların ille de İngiliz olması gerekmez. Polonyalı Joseph Conrad, İskoç Robert Burns, İrlandalı James Joyce, Galli Dylan Thomas, Amerikalı Edgar Allan Poe, Hint Salman Rushdie, Karayipli V.S Naipaul İngilizce olarak birçok edebi eser vermişlerdir. Diğer bir deyişle, İngilizce Edebiyat dünyada konuşulan İngilizcenin çeşitli varyasyonları ve lehçeleri gibidir. Akademik alanda, İngilizce Edebiyat, İngilizce üzerinde çalışan bazı bölümlere, ikincil ve üçüncül eğitim sistemlerine ad olabilmektedir. İngiliz Edebiyatı'ndaki çok sayıda yazar çeşitliliğine rağmen, William Shakespeare'in eserleri, İngilizce konuşan dünya genelinde en önemli noktada yer almaktadır.

Alman edebiyatı

Orta Avrupa'da yaşayan Almanca konuşan toplulukların edebi yaratısı. Almanya, Avusturya, İsviçre ve bunların yanındaki Alsas (Fransa), Bohemya (Çekya) ve Silezya (Polonya) gibi bölgelerdeki çalışmaları kapsar.

Fransız edebiyatı

Fransızca kullanılarak ortaya çıkan edebiyat ürünlerini kapsar. Dünyanın en zengin ve en etkileyici edebiyatlarından biridir. Fransız yazarlar başta epik şiir, lirik şiir, drama ve kurgu olmak üzere edebi yazınların tümüne katkıda bulunmuşlardır. Fransız edebiyatı birçok ülkedeki yazarların çalışmalarını derinden etkilemiştir. 1600'lerde, Klasizm denen Fransız kültürel hareketi tüm Avrupa edebiyatında önemli etki bırakmıştır. 1700'lerin Fransız yazarları Avrupa edebiyatını kontrol altına almışlardı. 1800'ler boyunca, realizm ve sembolizm, birçok dilde yazan yazarların çalışmalarını şekillendirmesine yardımcı olmuştu. 1900'lerde ise, Gerçeküstücülük (Sürrealizm) ve Egzistansiyalizm (Varoluşçuluk) Fransa sınırlarının dışına çıkarak diğer yazarlar, sanatçılar ve düşünürlerin çalışmalarını geniş ölçüde etkilemiştir.

İtalyan edebiyatı

İtalyan yazarlarca İtalyanca yazılmış edebiyat yapıtlarını kapsar. İtalya'nın siyasal birliğini 19. yüzyıla kadar kuramaması ve Katolik Kilisesi'nin etkisiyle, yazılı metinlerde uzun süre Latince kullanılmış ve yerel bir dilin yaygınlaşması öbür Avrupa ülkelerine göre daha geç başlamıştır. 12. ve 14. yüzyıllar arasında İtalya'da Fransızca düzyazı ve koşukla yazılmış romanslar okunmuş ve klasik metinlerden uyarlamalar yapılmıştır. Böylece 13. yüzyılda bir Fransız-İtalyan edebiyatı gelişmiştir. İtalyanlar Fransız öykülerini çoğu zaman uyarlayarak ve bunlara çeşitli eklemeler yaparak kaleme almışlardır. Bu edebiyatta Fransızca kullanılmakla birlikte, yazarlar yapıtlarına yer yer kendi lehçelerinin özelliklerini de katmışlardır.

Rus edebiyatı

11. yüzyılda Ruslar'ın Hristiyanlık'ı benimsemesinden sonra yazılan yapıtlarla başlar. Doğu Slav toplulukları ilk kez 10. yüzyılın hemen başında Kiev'de merkezi bir yönetim altında bir araya gelmişlerdi. Aynı yüzyılın sonlarında Kiev prensi tarafından benimsenen Hristiyanlık'ın halkın arasında yayılmasıyla okuryazarlık gelişebilme olanağı buldu. Bu yeni dinle birlikte Rusya'ya Yunanca ya da Slavca dinsel yapıtlar girdi. Yunancadan çeviriler yapılmaya başlandı.

Ayrıca bakınız

• Edebiyat terimleri listesi
• Edebiyat akımı
• Edebiyat türleri
• Edebi eleştiri
• Edebiyat teorisi
• Edebiyat sosyolojisi
• Felsefe ve edebiyat
• Karşılaştırmalı edebiyat
• Çocuk edebiyatı
• Fantastik edebiyat
• Batı edebiyatı
• Divan edebiyatı
• Tasavvuf edebiyatı
• Tanzimat edebiyatı
• Latin edebiyatı
• Eşcinsel edebiyatı
• Deneysel edebiyat
• Postmodern edebiyat
• Saha edebiyatı
• Sözlü edebiyat
• Yeraltı edebiyatı
• İslam edebiyatı
• Stilometri

Edebiyat türleri

Nesir

• Anı
• Biyografi | 
• Deneme | 
• Eleştiri | 
• Fabl 
• Fıkra | 
• Gezi yazısı 
  

• Günlük 
• Hikâye | 
• Makale | 
• Masal | 
• Mektup | 
• Otobiyografi
  

• Roman | 
• Romans 
• | Röportaj

Şiir

• Deneysel şiir | 
• Dramatik şiir | 
• Didaktik şiir | 
• Epik şiir | 
• Lirik şiir
  

• Manzum hikâye | 
• Mesnevi şiir | 
• Metafizik şiir | 
• Pastoral şiir
  

• Satirik şiir | 
• Senfonik şiir | 
• Somut şiir
  

Tiyatro

• Dram | 
• Komedi | 
• Trajedi

Anlatı

Karakter

Gören karakter · Hatalı başkahraman · İkincil oyuncu
 · Karşıt kişi/Başdüşman · Odak karakter · Protagonist 
· Tezat karakter · Üçüncü oyuncu · Yardımcı karakter
· Tip karakter  · Karakter kusuru

Plan

Zirve · Dramatik anlaşmazlık · Sonuç · Diyalog · Dramatik yapı
 · Serim · Düşen aksiyon · Hikâye aracı · Altplan  · Alt metin  · Plot twist

Distopya · Kurgusal ülke · Kurgusal konum · Kurgusal evren · Ütopya

Leitmotiv · Kıssadan hisse · Motif

Stil

Diksiyon · Söz sanatları · Betimleme · Edebi teknikler · Anlatım biçimleri
 · Biçimsel araçlar · İnançsızlığı uzaklaştırma · Sembolizm · Ses

Türler

Fabl · Masal  · Çok kısa öykü  · Mektup  · Hipermetin  · Roman  · Romans
  · Uzun hikâye  · Oyun  · Şiir  · Senaryo  · Hikâye  · Edebi türlerin listesi

Tarz

Macera · Komedi · Polisiye · Kurgu  · Kurgu belgesel · Kurgusal olmayan eser  
· Erotik · Kurgusal olmayan roman · Fantezi · Tarihi · Korku · Büyülü gerçekçilik 
· Gizem · Paranoya · Felsefi roman · Politik roman · Aşk · Saga · Hiciv · Bilimkurgu 
· Spekülatif · Süper kahraman · Gerilim · Kentsel

Anlatıcı

Farklı şahıslar · Birinci şahıs · İkinci şahıs · Üçüncü şahıs · Sınırlı üçüncü şahıs · 
Tarafsız üçüncü şahıs · Tanrısal anlatıcı · Taraflı üçüncü şahıs · Bilinç akışı · Güvenilmez

Zaman

Geçmiş zaman · Şimdiki zaman · Gelecek zaman

İlişkili

Seyirci · Yazar · Fantastik edebiyat · Creative nonfiction · Edebiyat teorisi · Hikâye yapısı
 · Anlatıbilim · Retorik · Hikâye anlatıcılığı · Felsefe ve edebiyat

Edebiyat kompozisyonu

Genel konular

Fantezi edebiyatı · Yazar · Karakter · Exposition (edebi bir teknik) · 
Tanımlama · Edebiyat

Edebiyat teknikleri, aletler veya motif

Edebiyat tekniği · Kontrast (dilbilim) · Kontrast (edebiyat) · Mecaz

Edebiyat metodları

Yazma süreci · Mimesis · İntihal · Cut-up technique · Pastiş · 
Montaj (kompozisyon)

Özellikler

Style (fiction) · Writing style · Stylistics (linguistics) · Writer's voice · 
Voice (grammar) · Setting tone · Grammatical mood · Tone (literature)
 · Register (sociolinguistics) · Rhetorical modes ·

Formlar

Roman · Senaryo · Hikâye · Şiir · Deneme · Fıkra · Creative nonfiction

Diğer

Deyim · Klişe

Sanat dışında

Kompozisyon çalışmaları · Teknik yazı · Artikülasyon (sosyoloji)

Kaynakça

1. ^ "tdk.gov.tr Güncel Türkçe Sözlük". 7 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.
2. ^ "Nişanyan Sözlük". 21 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.
3. ^ Ayyildiz, Esat (23 Aralık 2020). "Eski Arap Hicvinin Özgün Bir Edebî Tür Olarak Doğuşu". Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 20 (4): 269-282. doi:10.18037/ausbd.845803.[ölü/kırık bağlantı]
4. ^ "EDEBİYAT NEDİR?". Edebiyat Meraklılarının Sitesi. 23 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2022.
5. ^ "Doç. Dr. Ramazan KAPLAN, Edebiyat Bilgi ve Kuramları, Açıköğretim Fakültesi Yayınları sayfa 7" (PDF). 12 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.
6. ^ "Oya Batum Menteşe, Edebiyat Nedir, sayfa 2" (PDF). 24 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.
7. ^ Sanatta Sosyalist Gerçekçilik, çev. Seçkin Cılızoğlu, Yeni Dünya Yayınları, s. 19
8. ^ "[[Emin Özdemir]], Türk ve Dünya Edebiyatı, S.B.F. BASIN VE YAYIN YÜKSEK OKULU BASIMEVİ, 1980, sayfa 1-2" (PDF). 24 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.
9. ^ a b "[[Emin Özdemir]], Türk ve Dünya Edebiyatı, S.B.F. BASIN VE YAYIN YÜKSEK OKULU BASIMEVİ, 1980, sayfa 2" (PDF). 24 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.
10. ^ Eagleton, Terry. Literary Theory: An Introduction. (Introduction: What is LiteratureX). Blackwell, Oxford, 1983.
11. ^ "Edebiyat kuramları". 10 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2007.
12. ^ a b Genç, Hızır İlyas (2 Eylül 2013). "Sanatsal anlatım: Edebiyat üzerine". HobiTat. 28 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2022.
13. ^ Hamit Kemal, Liseler İçin Türk Edebiyatı Tarihi, A Yayınları, Ankara 2007